Kongekrabba er ei oppfinning. Ei russisk oppfinning, sett ut i havet på sekstitalet. Aktive, svoltne, overlegne nesten alle andre vesen enn fisketrålarar, grip krabbene om seg, tar kva organisme som helst, og reinskar blautbotnen for liv. Dei treng meir plass, og vandrar vestover. Vidare mot Varanger, inn i Altafjorden, kravlar dei bortetter havbotnen og busett seg der i nittiåra.
Ein kan kalle dei feige, «kongane», som særleg tar dei av botndyra som rører seg sakte: børstemark, muslingar, pigghuder. Heldigvis har krabbene ein veikskap: Krabbekjøtet smakar godt. Norske fiskarar trassar tunge tak, vilt vêr, farlege fangsttilhøve og seine nattetimar, og hentar opp hundrevis av tonn i kvar sesong. Dei sel krabber dyrt til russiske oligarkar. Kommersen vinn over rovdyret. Ein slags balanse er gjenoppretta. For loven om den sterkaste sin rett gjeld berre til eit visst punkt. Idealtid er ikkje berre eit gerhardsensk ideal og påfunn. Balanse og harmoni er eit sterkt natuleg instinkt og ei tidvis overlegen kraft. Det som ikkje speler på lag, vil på eit eller anna tidspunkt bli utrydda.
Eit essay sitt andre avsnitt er ofte av den prosaiske typen. Etter eit meir scenisk og litterært anslag, fortel andreavsnittet kva teksten skal handle om. Dette essayet handlar om dei siste bøkene til Sofi Oksanen og Beate Grimsrud, om Normaog Evighetsbarna (begge frå 2015). Bøkene handlar om destabilisering og forvirring. Om informasjon, og fråvær av informasjon. Ambisjonen er å praktisere informasjon og teoretisere omkring dette, men også å teste ut forvirring – for så å gjenvinne ei kjensle av tryggleik og orden. Språk er metode og mål. Havet og krabbene er rammeforteljinga. Innanfor er møtet mellom Oksanen og Grimsrud. I det norske innlandet, på Litteraturfestivalen på Lillehammer, diskuterte dei temaet «det utsette mennesket». I Evighetsbarna blir «André» sett ut av sin eigen psyke. Oksanens «Norma» blir utfordra utanfrå.
Utanfrå alt, kjem ei gudedotter til verda. Og det er her det begynner. – med Andrés favorittforfattar August Strindberg. I Strindbergs «Eit draumspel» kjem òg ei gudedotter til kloden. Der vandrar ho omkring, prøver seg som dotter av menneske, som kone og mor, og kva rolle ho enn tar, som menneske og kvinne, konkluderer ho med dette: «Det er synd på menneska». Menneska er sårbare. Stundom sett utanfor seg sjølv. Og der ute kan det vere farleg å vere. Aust og sør for Stockholm er det krig. Utanfor Ukraina, Tsjetsjenia, Estland står sterkare makter med tanks og soldatar. Vi blir invadert av andre land, av radioaktiv stråling, av forventningspress. På kvar sine måtar skriv både Oksanen og Grimsrud om kjønnsroller og korleis leve med dei. Om å vere vaksne kvinner, kvinner som får barn. Om å vere vaksne kvinner utan langt, tjukt hår eller forplantningsevne, og å lengte etter å vere «moderleg». Om ein industri som utnyttar denne lengta.
Lengt er ei sterk kraft. Blir ho ikkje tatt på alvor, kan ho vere destruktiv; ein sjukdom som vandrar frå kjensler og tankar og busett seg i kroppen. Nokre kjenner så sterkt på ting at kjenslene blir verkelege. Grimsruds «Siri» blir gravid av ein tanke, ei kjensle, eit bilde av kven ho er forventa å vere. Ho har «bilda seg fram» til svangerskap. Eit bilde seier meir enn tusen ord. Ord er farlege våpen. Ein seier at dei må brukast varsamt. Verre enn ord, kan fråværet av ord vere. Verre enn retorikk og overtaling, kan forvirring vere. Retorikk er i det minste tydeleg. Noko ope og klårt. Atterhald av informasjon tyder forvirring.
Verre enn ord, kan fråværet av ord vere. Verre enn retorikk og overtaling, kan forvirring vere.
Dette er noe av innhaldet i Norma og Evighetsbarna. «I dypet av det store finnes det lille. Og omvendt,» skriv Grimsrud, som skildrar «Siri» sin kamp for og mot å bli vaksen. Korleis bli vaksen? Siri har klare bilde av dette. Bilda er så sterke at dei blir verkelege for henne: eit barn i hennar eigen kropp.
Det store finst i det lille. Det er stort, å ture å vere liten. Det sårbare er stort. Det store er sårbart: Sovjet klarar ikkje lenger å vere Sovjet. Sovjet raknar litt for litt. Og det kan ha begynt med Estland:
I Norma er kvinnekroppen eit motiv, ein industri, eit omdreiingspunkt for refleksjon. Det handlar om ein industri som tar profitt frå kvinners lengt etter det kvinnelege. Stort, tjukt hår. Stor gravidmage. Surrogati og hårextensions. Dette er kva «Lambert» i Norma har til sals. Han kjøper det frå kvinner der hår og magar veks villig vekk. Ein kjenner att temaet frå Oksanens tidlegare bøker. Estlandskvartetten handlar også mykje om det å vere kvinne. Med eit teknisk, distanserande, sylskarpt og klinisk presist språk formidlar Oksanen ei nær, men likevel fjern historie: Estlands fleire frigjeringskampar. Gjennom forteljingar til einskilde menneske fortel ho nasjonale historier.
Ho begynner med førre hundreårsskifte og Estland sin første frigjeringskamp frå Sovjet i 1918, som Da duene forsvant (2013) handlar om. Oksanen skildrar motstandsfolket; skogsbrørne. Dei var utsette menneske. Som ein estisk form for den kurdiske Peshmergaen – geriljasoldatar i kamp for eit folk sitt sjølvstende – opererte dei i skogane. Kjempa ein stille kamp mot Sovjet. Som ein snakkar rundt, og ikkje direkte om Peshmergaen sine operasjonar, snakka ein heller ikkje direkte om skogsbrørne. Dei kriga ikkje; dei «gikk til skogen». Dei døydde ikkje; dei «kom ikkje attende frå skogen». Aforismar, bilde, omskriving. Estisk er eit språk rikt på idiom, altså uttrykk som har andre meiningar enn dei reint bokstavelege. Det er stor kraft i det som er forvirra. For alt som manglar stabilitet, prøver å finne stabilitet. Ekstremt ustabile stoff, som radioaktive stoff, gjer stor skade på vegen mot ro: 26. april 1986. Vi er i Prypriat, på eit kjernekraftverk. I reaktor 4 ramlar trykket drastisk og fort. Av uvisse grunnar blir det ikkje fanga opp av mannen på vakt. Nedsmelting, eksplosjon.
Nokre hevdar at Tsjernobyl-utsleppet utgjorde 900 gongar Hiroshima-bomba. Heldigvis, eller uheldigvis, blir radioaktiviteten spreidd med alle vindar. Vindane trekk nordvestover, over Russland, Sverige, Trøndelag – og vidare, vidare. Ingen skjønner det fulle omfanget og alvoret. Sovjetiske styresmakter informerer lite. I stilla er det plass til redsle. Redsla har god grunn. Og fråværet av prat gjer alt verre. Kvar er den sterke leiaren no, når han trengst? Hald ein pressekonferanse! Snakk til oss! Sei gjerne det same om og om att! Sei gjerne, igjen, at de ikkje veit sikkert. Ikkje veit de omfanget, og ikkje kvar dette ber. Men ein ting er heilt sikkert, og det er at de ser oss igjen her på skjermen snart. Kvar time, det lovar vi, så sitt vi her igjen. Så finn de oss her igjen. Igjen høyrer de stemmene våre: Vi veit ikkje anna enn sånn og sånn. Men viktigast no er å evakuere folket frå Tsjernobyl. Konsekvensen av atterhaldet av informasjon gjer skaden større. Skade som kunne ha vore unngått.
Atomkraft er ein fabelaktig kraft. Radioaktivitet er ein slags stoffenes kongekrabbe: larger than life og svært langt frå den balansen som menneskekroppen stadig søkjer etter. Radioaktive stoff skyt frå seg partiklar som alfa- og gammastråling. Destabilitet er farleg. Og det veit Putin godt. Problemet med styresettet Russland er underkommunisert og underdrive, meiner Oksanen. Særleg lite har det vore fokus på den økonomiske sida: korrupsjonen, det å kjøpe seg til makt. Ein har kjøpt alt som kjøpast kan for pengar. Kva kjøper ein då? Det som ikkje kan kjøpast for pengar. Dette er noko av grunnen til at Oksanen skriv om surrogati i Norma.
Kva er det litterære potensialet i temaet surrogati? Oksanen er interessert i pratet om surrogatien i salsrommet: «Ein snakkar annleis til menn enn til kvinner når ein sel inn surrogati,» hevdar Oksanen: «For å appellere til menn brukar ein ord som fabrikk, produksjon, verktøy.» Tekniske, distanserande ord. Oksanen viser også til ein annan utviding av språket: Nye omgrep kjem til om kvinna. Kvinner blir fleire, blir annleis: Ein har nye ord for «mor»: Mødrer kan vere husmødrer, familiemødrer eller familiehusmødrer. Det nye «sexy» er omsynsfamiliehusmora. Kvar kjem dette frå? Det kjem frå Amerika, frå femtitalet; det kjem frå byrjinga og etableringa av husmorrolla. Det kjem attende, og har vore her i ti år. Det kom parallelt med produkt som cupcakes og nye kjøkkeninnreiingar. Med nygamle klede: husarbeidsskjørt, støvsugarpumps, kjoleforkle. Kapitalisme og forbrukarsamfunn endrar språket. I beste fall utvidar det språket og gir nye ord og uttrykk. I verste fall gir det ord og uttrykk som endrar måten vi tenkjer på. Forbruket aukar. Forbruket til ein liten brøkdel av menneska sett ein heil klode ut.
I Evighetsbarna finst ein kunstnar som kjøper ein heil landsby i Danmark. Han kallar det raust, nærmast bistand, men har ein premiss i botnen: Alle i landsbyen må ta kunstnaren sitt etternamn. Landsbyen har allereie latt seg kjøpe. Men ingen av dei likar den nye eigaren noko vidare. Så finst det likevel noko att som aldri kan kjøpast for pengar. Money can’t buy you love.
Beate Grimsrud går seg ein tur i parken. Ei kvinne surrar rundt på graset. Ho drar på eit hundeband. Halsbandet er tomt. «Bosse? Bosse?» ropar kvinna. Dagar seinare ser Grimsrud den same kvinna gå rundt. Rundt og rundt. Vi drar alle rundt på eit tomt halsband, tenkjer Grimsrud. Ho drar rundt på dette bildet i tjue år. Endeleg, i Evighetsbarna, teiknar ho bildet ned. Ord for ord. Grimsrud skriv om andre tap: om å miste illusjonar og draumar. Tapet av truskuld og barndom. Om å prøve å bli vaksen, prøve å fylle forventningar om kva det vil seie å vere vaksen: å få barn. Å ha det vesle i store seg. Å bli stor fordi ein har det vesle i seg. Å vere seg sjølv, om det så er å vere liten.
Karakteren «André» drøymer seg vekk. Heile tida vekk. Han ønskjer seg til Paris. Eller Amsterdam eller Barcelona. André kan dra nesten kvar som helst, om berre kompisen Tomas blir med. Men Tomas melder avbod, gong på gong. Til slutt får André kompisen med seg på utflukt. Til August Strindberg-museet, for å studere Strindbergs søppel. Søppelet skuffar kompisen. Strindberg er for mykje av ein pedant; sjølv søppelet er ordentleg. Tomas vil berre heim att. Det er synd på André. I eit av verdas rikaste land, i eit trygt område i Stockholm, der er André ulykkeleg, utfordra av sin eigen lengt etter kontakt og nærleik. Vi er mange som er avhengige av dei omkring oss. Som styresmaktene. Korleis leve i eit regime der ein i beste fall får lite informasjon, og i verste fall blir desinformert, forvirra, forsøkt destabilisert?
Oksanen utmattar det litterære potensialet i stillene skapt av styresmakter. Fantasiane som blir trigga av fråværet av informasjon. Forfattarens medkjensle, som fortsett forteljinga der historia, vitskapen, stoppar. I stilla finst det plass. Forvirring spreier omkring seg. Det postsovjetiske problemet var mellom anna ein manglande konsensus om historia. At det ikkje fanst ei sanning å einast om. At historia blei ny igjen og igjen. «Kva om styresmaktene dine sa at Noreg låg i Australia?» spør Oksanen, retorisk.
Forholdet Russland–Vesten frys til igjen. Russiske jagarfly tergar dei norske. Dokumentarfilmen Norge til salgs går langt i å antyde at massestraumen av flykningar over Storskog var sponsa av russiske styresmakter. Russland boikottar norsk kongekrabbe. Fiskarane hadde Russland som den største marknaden sin. Skulle trålarane slutte å hente ut krabbe, kan blaut havbotn bli reinska for liv. Som om vi ikkje har nok å bale med av utfordringar innanfrå. Vi må herde oss. Då kan vi tåle meir av krigen. Vi må ikkje herde oss. Då kan vi komme til å gå til krig.
Kven skal styre sjappa viss alle legger seg ned og «kjenner på det»? Kven skal skrive poesien og kjenne på det å vere menneske, viss vi alle herdar oss? Nokre show kan halde fram. Samtalen mellom Oksanen og Grimsrud, til dømes. Men dei kjem ikkje lenger enn til klokka er ti på. For det skal jo vere boksal og signering.
(Publisert i Ny Tid 14/7 2016)